'Een rechtvaardige samenleving in de 21e eeuw houdt rekening met iedereen die nu op aarde leeft alsook met de toekomstige generaties, net zoals ze het andere leven in de biosfeer naar waarde schat.' Een kernachtig citaat uit het boek Het ecologisch kompas van Dirk Holemans, coördinator van denktank Oikos. Dit boek getuigt van zijn onderzoek naar de transitie naar een sociaalecologische samenleving, zoekt naar oplossingen en beschrijft samen met andere auteurs mogelijkheden om te komen tot bescherming van onze aarde, in de meest brede zin.
Ecologisch verantwoord burgerschap
Door Bob de Raadt, freelance contextueel maatschappelijk werker, gastdocent Erasmus MC Academie, blogger, vadercoach, boekenrecensent
Er zijn grenzen aan de groei en die worden als sinds decennia duidelijk gemaakt. Denk maar aan het rapport van de Club van Rome (1972). Er zijn planetaire grenzen. Het boek gaat over duurzaamheid, veerkracht, burgerschap en democratie en geeft vele voorbeelden van een nieuwe ecologische visie en uitvoering. Zeker in de participatie van burgers bij politiek-ecologische processen zoals de ‘commons’ en burgercollectieven.
Holemans spreekt van een ‘ecologische gulzigheid’: de wereld is uit balans, de ecosystemen worden/zijn verstoord, de uitbuiting van de grondstoffen in de aarde, de milieuvervuiling, de onrechtvaardige verdeling van geld en goederen (mondiale armoede), de klimaatverandering. ‘We kunnen de natuur niet als een voorraadkast ongehinderd leeghalen.’ De auteur introduceert het begrip ‘autonomie in verbondenheid’ als leidend principe voor onze samenleving: lotsverbondenheid met anderen. Dat betekent: samenwerken, kwetsbare medemensen beschermen, behulpzaamheid, individuele zelfstandigheid en verantwoordelijkheid naast democratische, medemenselijke, economische en sociale verbindingen; in een open, democratische dialoog. Het boek is een oproep om anders te leven: met collectieve zelfbeperking. Dat vraagt een gedragsverandering van politiek en economisch verantwoordelijken, respect voor de natuur, goed rentmeesterschap en verantwoord beheer, nadenken over ‘een economie van het genoeg’. Een zoeken naar het welzijn van ieder mens, want een mens heeft veiligheid, zekerheid, autonomie, competentie & capaciteiten, zingeving en verbondenheid met anderen nodig. Daarbij gaat het om essenties als inkomen, voeding, huisvesting, water en energie. Het ecologisch kompas richt zich op de kleine en de grote verbanden, met de focus op duurzaamheid en leefbaarheid voor de komende zeven generaties. En dat is een grote verantwoordelijkheid voor de huidige generatie. Een eeuwenoude opdracht om goed voor de natuur en voor elkaar te zorgen; dat is lotsverbondenheid.
Het ecologisch kompas leest gemakkelijk, geeft veel overzichten en invalshoeken, bespreekt invloedrijke denkers op het ecologische terrein (Ivan Illich, Hannah Arendt) en is een mustread voor wie na wil denken over ecologisch verantwoord burgerschap en burgers wil mobiliseren in hun lotsverbondenheid. Het is een handboek voor politiek-sociaalmaatschappelijk welzijnswerk.
Holemans, D. 2020)
Het ecologisch kompas
EPO (239 pp, €24,90)
Een klimaatpositieve samenleving
Door Marianne Lenkhoff, redactielid
Tim van Hattum werkt bij Wageningen University & Research als programmaleider Klimaat. In het voorwoord van dit boek vertelt hij dat hij in 2018 in de klas van zijn tienjarige dochter kwam vertellen over de klimaatverandering en de oorzaken en gevolgen daarvan. Hij merkte dat zijn verhaal een verlammend effect had op de kinderen. Op dezelfde manier bewerkstelligen wetenschappers en de media dat effect, met alle doembeelden die zij verspreiden. De auteur besloot een hoopvol boek te schrijven over de toekomst van onze planeet en die van de toekomstige generaties mensen.
Zo noemt hij een vijftal ontwikkelingen die laten zien dat we in transitie zijn naar een klimaatpositieve samenleving. Een van die ontwikkelingen is dat ook de financiële sector langzaam maar zeker in beweging komt en een transitie doormaakt naar een duurzame economie.
Dit boek bevat veel feiten over de klimaatcrisis en de biodiversiteit. Het inzicht dat de natuur onze belangrijkste bondgenoot is in de strijd tegen klimaatverandering en dat je dat bondgenootschap kunt versterken, is waardevol. Dit inzicht staat voor de eerste van zeven natuurlijke routes naar een groenere toekomst, die de auteur beschrijft. De zevende en laatste route is die van gezondheid, welzijn en geluk, en gaat over het verleggen van de westerse economische focus van meer welvaart naar meer welzijn. Met deze routes leidt de auteur ons naar een inkijk in een natuurlijker Nederland in 2120.
Only Planet is hoopvol en hoopgevend, met inspirerende voorbeelden uit de hele wereld die laten zien dat positieve verandering mogelijk is. Maar tegelijkertijd dringt de tijd en moeten er krachtige keuzes worden gemaakt, om deze hoop uit te kunnen laten komen.
Van Hattum, T. (2022)
Only Planet. Klimaatgids voor de 21ste eeuw. 7 natuurlijke routes naar een hoopvolle toekomst
Bertram en de Leeuw (288 pp., €24,95)
Tegen het Mattheus-effect
Door Werner van de Vrede, redacteur Vakblad Sociaal Werk
Dat er een door mensen veroorzaakte klimaatcatastrofe gaande is wordt door vrijwel niemand meer ontkend. Zelfs onder de gele hesjes verwerpt slechts een kleine minderheid de wetenschappelijke consensus. Dat zij toch op de barricades zijn geklommen tegen het klimaatbeleid heeft meer te maken met Mattheus-effecten dan met struisvogelpolitiek. Mattheus-effecten zijn vernoemd naar het Bijbelboek Mattheus, waarin staat dat de rijken rijker en de armen armer zullen worden. Hoe rijker mensen zijn hoe groter hun bijdrage aan CO2-uitstoot en vervuiling, maar hoe kleiner de nadelen die zij ervaren van zowel klimaatbeleid als de desastreuze gevolgen van klimaatrampen als overstromingen en droogte.
Klimaatbeleid dat niet uitdrukkelijk rekening houdt met de noden van de laagste inkomensgroepen zal de bestaande ongelijkheid nog meer vergroten. Subsidies voor zonnepanelen, elektrische auto’s, warmtepompen en huisrenovaties komen voornamelijk terecht bij welgestelde mensen die zichzelf de investeringen kunnen veroorloven. Extra belastingen op brandstof en dergelijke komen daarnaast extra hard aan bij de mensen die al elke stuiver moeten omdraaien voor de huur of om hun eten op tafel te kunnen zetten.
Er zijn twee invloedrijke stromingen in de aanpak van de klimaatcrisis, die allebei ongelijk hebben. De mensen die inzetten op economische krimp om de uitstoot te verminderen zien over het hoofd dat het grootste deel van de uitstoot wordt veroorzaakt door basisbehoeften. Deze basisbehoeften wegnemen zal, terecht, tot zeer grote onrust zorgen bij de bevolking. De groep die juist inzet op economische groei om technologische innovatie mogelijk te maken, kijkt weg van de urgente aard van het probleem: er moet nu iets gebeuren. Hopen op een technologisch toverstokje in een tijd dat onomkeerbare effecten zich al voltrekken, is naïef en onverantwoordelijk.
Het dunne boekje sluit af met een drietrapsraket voor een effectiever klimaatbeleid: een rechtvaardige belasting op klimaatschadelijk gedrag, een sterker sociaal vangnet voor de laagste inkomensgroepen en een ecosociaal beleid met massale investeringen in een sociale en circulaire economie. De welwillende lezer zal instemmend knikken bij deze ideeën, maar zal zich met de auteurs van het boek ook afvragen of deze druppel in de oceaan de stormvloed zal keren.
Lancker, W., & Otto, A., (2022)
Waarom gele hesjes niet met een bakfiets rijden. Over klimaatverandering, ongelijkheid en beleid.
ASP (136 pp., €20)
Filosofische paniek
Door Werner van de Vrede, redacteur Vakblad Sociaal Werk
Het is helaas onvermijdelijk dat de beschaving zoals wij die kennen, ten onder zal gaan. Het is zelfs niet onwaarschijnlijk dat de mensheid als geheel wordt meegesleurd in de periode van massa-extinctie de we in gang hebben gezet. Wie dit echt beseft, dit monster echt in de ogen kijkt, zal nooit meer dezelfde zijn. Het eerste deel van het boek gaat over de schok die dit met zich meebrengt. Een schok vergelijkbaar met het zicht op de naderende dood. Een schok die om rouwverwerking vraagt. We horen talloze kleine feitjes over de klimaatcrisis die relevant zijn, maar niet de kern raken. Windmolens en zonnepanelen plaatsen is op zich prima, maar is als het verschuiven van de stoelen op het dek van de Titanic. De Grote Waarheid is dat we recht op de ijsberg afstomen en het schip te log is om nog tijdig zijn koers te verleggen.
In het tweede deel, onderverdeeld in Trauma, Angst en Depressie, bespreekt filosoof Wouter Kusters via psychologie en filosofie welke impact de schok heeft. Vechten en vluchten zijn eerste reacties op naderend gevaar. Als vechten en vluchten niet meer mogelijk zijn, blijft bevriezen over. Kusters benadrukt dat de fase van bevriezing, de depressie, noodzakelijk is om te ondergaan voordat je gereed bent om op zinvolle wijze met de klimaatcrisis om te gaan. In het derde en laatste deel worden verschillende filosofische posities besproken. Deze posities variëren van ‘er is eigenlijk niets aan de hand wat technologie niet op kan lossen’ tot ‘de mens moet zo snel mogelijk uitgeroeid worden om nog iets van de planeet te redden’.
Schokeffecten is geen hoopvol of vrolijk, maar wel een degelijk en belangrijk boek. Kusters zelf twijfelde vooraf of hij het wel moest publiceren, aangezien het produceren ook weer extra druk op de aarde met zich meebrengt. Net als Greta Thunberg zet hij niet in op hoop, want hoop maakt flegmatiek, zegt hij. De wereld heeft nu meer aan paniek. Geen blinde paniek, maar een filosofische paniek. Een duurzaam alarmisme.
Kusters, W., (2023)
Schokeffecten. Filosoferen in tijden van klimaatverandering
ISVW Uitgevers (368 pp., €29,95)
Professionals moeten meer weten van het klimaat
Door Annette Wiesman, eindredacteur Vakblad Sociaal Werk
Het besef dat klimaatverandering een van de belangrijkste problemen van deze tijd is, moeten professionals in hun dagelijks werk kunnen toepassen. Dat schrijft Janette Bessembinder in haar lectorale rede. Denk daarbij aan professionals die werken met bewoners, of die bestuurders helpen bij het nemen van beleidsbeslissingen. Bessembinder pleit voor ‘klimaatgeletterdheid in de werkomgeving’. Professionals moeten basiskennis hebben van klimaatverandering en weten wanneer ze expertise van buitenaf moeten inroepen.
Ook zijn professionals gebaat bij kennis van communicatie en gedragsverandering, om anderen te stimuleren klimaatbewuste beslissingen te nemen. De website Klimaatadaptatienederland.nl geeft veel informatie over klimaatadaptatie, de effectiviteit en kosten van maatregelen en bevat een toolkit voor communicatie met burgers.
Bessembinder, J. (2023)
Klimaatgeletterdheid. Lectorale rede
Academische Uitgeverij Eburon (56 pp., https://pure.hva.nl/ws/files/35500626/Klimaatgeletterdheid.pdf)
Klimaatverandering en racisme
Door Else de Jonge, eindredacteur Vakblad Sociaal Werk
Climate Change is Racist opent met twee wereldkaarten. Op de eerste is te zien hoeveel broeikasgassen landen uitstoten. Hoe lichter gekleurd, hoe minder uitstoot. Het tweede kaartje maakt zichtbaar welke gebieden in de wereld kwetsbaar zijn voor klimaatverandering. Hoe donkerder gekleurd, hoe groter de kans op extreem weer, gevaarlijke zeespiegelstijging, drinkwatertekorten en honger. De kaartjes vormen nagenoeg elkaars negatieve evenbeeld. Ofwel: waar het meest CO2 wordt uitgestoten, het mondiale noorden, ondervindt men momenteel nog weinig hinder van de opwarming en in landen die het minst uitstoten, hebben velen nu al dagelijks te maken met de urgente gevolgen van klimaatverandering. Bijna altijd zijn dat inheemse volken of arme mensen van kleur, die op het zuidelijk halfrond wonen. Is het klimaatprobleem daarmee racistisch? Ja, zegt milieuactivist Jeremy Williams. Racisme is niet noodzakelijk een kwestie van intenties, maar ook te begrijpen in termen van (niet nadrukkelijk bedoelde) consequenties. Gevaarlijke klimaatverandering komt voort, net als eerder slavernij en kolonialisme, uit ‘a selfish expression of power that harms others‘ en leidt wereldwijd tot patronen van benadeling die raciale (en economische) ongelijkheid in stand houden en versterken. Dat structurele racisme laat zich ook zien bij milieukwesties op lokaal niveau. Zo staan arme mensen van kleur significant vaker aan ernstige luchtvervuiling bloot dan hun witte soortgenoten, omdat zij vaker dicht bij vuilstortplaatsen en vervuilende industrie wonen en niet over de middelen beschikken naar een betere plek te verhuizen. De klimaatbeweging wordt vrijwel overal gedomineerd door witte hoogopgeleide mensen en dat uit zich, aldus Williams, in een soms beperkt perspectief op de crisis, zie bijvoorbeeld het accent op de verantwoordelijkheid voor toekomstige generaties. Niet onbelangrijk, maar je kunnen bezighouden met de toekomst is op zich al een privilege, zegt Williams: een inwoner van de Pakistaanse stad Turbat, waar in 2017 een temperatuur van 53 graden gemeten werd, heeft daar misschien wat minder boodschap aan. Williams pleit voor een meerstemmige, inclusieve klimaatbeweging, waarbinnen het streven naar raciale en economische rechtvaardigheid volwaardig deel uitmaakt van het streven naar klimaatrechtvaardigheid. Een vlot leesbaar, genuanceerd en goed gedocumenteerd betoog.
Jeremy Williams
Climate Change Is Racist – Race, Privilege and the Struggle for Climate Justice
Icon Books, (187 pp., €11,22)
