Maar ook de kwaliteit van de sociale relaties spelen een belangrijke rol. In haar promotieonderzoek (2023) toont Rowan ten Kate aan dat, hoewel oudere migranten over het algemeen regelmatig contact hebben met (klein-)kinderen en vrienden, zij vaak meer sociale en emotionele eenzaamheid ervaren. Zij verklaart dit fenomeen door te laten zien dat oudere migranten gemiddeld genomen minder tevreden zijn over hun sociale relaties dan ouderen zonder een migratieachtergrond. De kwaliteit van sociale relaties speelt dus een cruciale rol bij het ervaren van eenzaamheid bij oudere migranten. Wanneer er een discrepantie tussen verwachtingen en de werkelijkheid ontstaat, kunnen gevoelens van eenzaamheid ontstaan.

Normen en waarden zijn hierbij cruciaal, omdat zij voorschriften bevatten voor hoe sociale relaties horen te verlopen. Binnen collectivistische culturen en het islamitische geloof zijn de normen rond het verlenen van zorg en ondersteuning binnen de familie sterk. Zo creëren ze duidelijke verwachtingen over wie voor wie zal zorgen in welke situatie. Wanneer deze verwachtingen niet uitkomen, ontstaat een gevoel van teleurstelling en soms ook eenzaamheid. Een andere belangrijke oorzaak van een lage tevredenheid over (en dus ook kwaliteit van) sociale relaties kan ontstaan door conflicten en meningsverschillen. Een voorbeeld hiervan is de tegenstelling tussen de meer traditionele waarden en normen van oudere migranten en de meer progressieve waarden en normen van (klein-)kinderen die in Nederland zijn opgegroeid. Dit kan zich manifesteren in conflicten over gendergelijkheid, zorgtaken van kinderen voor ouders en de rol van mannen en vrouwen, zowel in de privésfeer als in de publieke sfeer (Ten Kate, 2023). Ten Kate benadrukt daarom dat regelmatig bezoek van kinderen en kleinkinderen niet automatisch een verminderde eenzaamheid onder oudere migranten betekent. Ze pleit ervoor om de kwaliteit van sociale relaties te verbeteren, als je eenzaamheid bij deze groep wilt aanpakken.

In Nederland zijn er tal van interventies en sociale initiatieven gericht op het verminderen van eenzaamheid onder ouderen, aangemoedigd door het landelijke actieprogramma Eén tegen Eenzaamheid. Helaas richten slechts weinig initiatieven zich specifiek op oudere migranten. De nadruk ligt vaak op het vergroten van het aantal sociale contacten en het verminderen van sociale eenzaamheid (Conkova et al., 2024; Verhage et al., 2021). Helaas is, zoals aangetoond door Ten Kate (2023), een groot aantal relaties in zichzelf niet altijd voldoende om eenzaamheid te verminderen. Het is belangrijk dat de relaties kunnen voldoen aan de verwachtingen rond bijvoorbeeld visite, steun en zorg. Veel van de bestaande interventies blijken bovendien niet effectief te zijn tegen eenzaamheid (Fokkema & Van Tilburg, 2006; Verhage et al., 2021).

Er ligt nog een uitdagende weg voor ons om volledig te begrijpen hoe we effectief sociale én emotionele eenzaamheid bij oudere migranten kunnen verlichten. Onderzoek van Conkova en collega’s (2024) wijst uit dat de actieve betrokkenheid van oudere migranten, bijvoorbeeld door samen activiteiten te bedenken en te organiseren, een cruciale rol kan spelen. Door ouderen actief te betrekken bij initiatieven of interventies, ook wel bekend als co-creatie met de deelnemers, krijgen sociaal werkers een beter begrip van de wensen en behoeften van deze groep. Dit stelt sociaal werkers in staat een werkwijze te ontwikkelen die niet alleen cultureel sensitief is, maar ook aansluit bij de ervaringen en mogelijkheden van de deelnemers. Bovendien kan co-creatie helpen bij het ontwikkelen van nieuwe vaardigheden, door bijvoorbeeld reflectie en het helpen bij de organisatie van activiteiten, wat weer bijdraagt aan persoonlijke ontwikkeling. Co-creatie versterkt ook het gevoel van eigenschap en creëert een sfeer van gezamenlijkheid, waardoor hiërarchie en wij-zij gevoelens verminderd kunnen worden. Er ontstaat begrip voor elkaar, vertrouwen en erkenning, wat de verbondenheid tussen de deelnemers en hun gemeenschap versterkt (Conkova et al., 2024).

Hoewel er geen blauwdruk is voor interventies die eenzaamheid bij oudere migranten kunnen verlichten, zijn er enkele belangrijke overwegingen die we niet over het hoofd mogen zien. Naar aanleiding van het onderzoek van Ten Kate (2023) willen we er één uitlichten. Omdat oudere migranten vaak vele (familie-)relaties om zich heen hebben, kan het soms lastig zijn om in te schatten of iemand zich eenzaam voelt. Daarbij kan taboe een belangrijke rol spelen. Vooral bij ouderen die islamitisch zijn of van een collectivistische wij-cultuur komen, kan het zijn dat men liever niet openlijk over onvervulde verwachtingen of conflicten binnen de familie praat. Het is daarom van cruciaal belang voor sociaal werkers om alert te zijn op mogelijke signalen van eenzaamheid en een lage kwaliteit van de sociale relaties. Dit kunnen bijvoorbeeld verzoeken om hulp zijn die normaal gesproken binnen de familie zouden liggen, het gevoel hebben te veel alleen te moeten voorbereiden voor een familiebezoek, of zich niet begrepen voelen. In dergelijke situaties is het beste om empathisch te reageren, zodat een veilige omgeving wordt gecreëerd waarin deze gevoelens openlijk kunnen worden besproken.

Er zijn ook enkele nuttige aanbevelingen te halen vanuit initiatieven die zich niet specifiek op oudere migranten richten. Deze zijn: toegankelijkheid van de welzijnslocatie, toegankelijkheid van vervoer en financiële bijdragen; aandacht voor de leefwereld, geloof en taal van ouderen; culturele sensitiviteit (bewustzijn van je eigen referentiekader en het loslaten van aannames); samenwerking tussen professionals en sleutelfiguren, evenals tussen organisaties in de wijk. Met deze aanbevelingen op zak kunnen sociaal werkers een bijdrage leveren aan het verminderen van eenzaamheid bij oudere migranten.