Een tweede rol die alle sociaal werkers kunnen vervullen, is het bespreekbaar maken van eenzaamheid. Machielse en Duyndam (2020) gingen met Nederlandse sociaal werkers in gesprek over hun aanpak van eenzaamheid. Kernelementen zijn het maken van écht contact, het opbouwen van vertrouwen, de behoeften van de persoon leren kennen en je aanpak daarop aanpassen. Gespreksvoering is essentieel. In eerder werk beschreef ik drie redenen om over eenzaamheid in gesprek te gaan (Schoenmakers, 2020): om te achterhalen of iemand zich eenzaam voelt of niet; om de ander te helpen bij het ordenen van zijn of haar gedachten (door woorden te geven aan het gevoel van eenzaamheid, ontstaat grip op het verhaal en kan iemand makkelijker regie nemen) en om maatwerk te kunnen leveren. Eenzaamheid die ontstaat door een gebrek aan zingeving vraagt een andere aanpak dan wanneer die ontstaat door armoede. Een gesprek is het beste middel om achter het individuele verhaal van iemands eenzaamheid te komen. Voor een onderzoek sprak ik een vrouw die zich jarenlang eenzaam had gevoeld. Zij had een klein sociaal netwerk, maar goedbedoelde initiatieven om haar netwerk te vergroten, hielpen niet; ze ontwikkelde er zelfs een weerstand tegen. Pas toen ze de verantwoordelijkheid nam over een sociaal initiatief en zodoende niet alleen méér contacten had, maar vooral waarde mocht toevoegen aan de levens van anderen, nam haar gevoel van eenzaamheid af.

Vanwege het taboe op eenzaamheid is het aangaan van een gesprek niet makkelijk. Enerzijds vinden eenzame mensen het lastig over hun eenzaamheidsgevoelens te praten. Anderzijds staat de omgeving niet altijd open voor een gesprek over eenzaamheid. Dat geldt ook voor professionals, als die kampen met handelingsverlegenheid of tijdgebrek. Om mensen te helpen makkelijker in gesprek te gaan over hun gevoelens, moeten we het taboe doorbreken en praten over eenzaamheid normaliseren. Ook hier is een belangrijke rol voor het sociaal werk weggelegd.

Op basis van beschikbare kennis over eenzaamheid en gespreksvoering ontwikkelde ik samen met Marijke de Kroes (GGD Brabant ZuidOost) de training ‘Een goed gesprek over eenzaamheid’. Hierin worden deelonderwerpen benoemd die helpen het gesprek over eenzaamheid te voeren: Gevolgen, Oorzaken, Ervaring en Doen (GOED) bij eenzaamheid. Hulpvragen helpen het individuele verhaal van iemands eenzaamheid boven tafel te krijgen. Daarnaast worden gesprekstips gegeven: investeer in de relatie, maak het onderwerp niet te zwaar en houd goedbedoelde oplossingen voor jezelf. Ieder gesprek is anders. Professionele ervaringskennis is essentieel. Professionals die vaker gesprekken over eenzaamheid voeren, worden daar beter in. Zij ervaren minder weerstand en ontwikkelen betere gesprekstechnieken. Ook Movisie biedt informatie en trainingen over gespreksvoering over eenzaamheid.

Wil je doorverwijzen naar andere organisaties, dan is kennis van die organisaties en hun aanbod essentieel. Gelukkig hebben veel gemeenten een sociale kaart met een beschrijving van organisaties en hun aanbod. Ook bestaat in veel gemeenten tegenwoordig een coalitie van partijen die zich bezighouden met de aanpak van eenzaamheid. Doorverwijzen naar elkaars initiatieven zou een belangrijk gespreksonderwerp moeten zijn binnen deze coalities.

Bij het doorverwijzen is het belangrijk om te beseffen dat eenzame mensen vaak een drempel ervaren om hulp te zoeken. Kenmerkend is dat zij doorgaans terughoudender zijn in het aangaan van contacten (Cacioppo et al., 2006), bijvoorbeeld uit onzekerheid over de eigen sociale vaardigheden of angst voor een negatieve ervaring omdat de ander ‘hen vast niet leuk genoeg zal vinden’. Zo sprak ik jongeren die er na de covid-lockdown niet goed meer in slaagden contact te maken met hun vrienden en daardoor een drempel ervoeren om naar hun opleiding te gaan. Deze terughoudendheid maakt de drempel om hulp te zoeken alleen maar hoger. Zoek daarom naar manieren om mensen te helpen die drempel over te komen, bijvoorbeeld door bij een verwijzing met mensen mee te gaan naar een activiteit of door het contact warm over te dragen aan een andere professional of vrijwilliger.

Niet iedere doorverwijzing is in één keer de juiste. Een onjuiste doorverwijzing kan een nieuwe negatieve ervaring vormen en mensen afschrikken nog eens hulp te zoeken. Het is daarom belangrijk mensen hierop voor te bereiden en doorverwijzingen zorgvuldig op te volgen.

Eenzaamheidsinterventies kunnen uiteenlopende doelen nastreven. Naast het verminderen van eenzaamheid valt te denken aan het voorkomen ervan of van de negatieve gevolgen ervan, ermee leren omgaan en afleiding bieden (Schoenmakers, 2023). Sociaal werkers kunnen een rol spelen in al deze interventiedoelen, omdat zij bij uitstek gaan over het versterken van de sociale basis en leefbaarheid in buurten, wijken en gemeenschappen, wat kan bijdragen aan het voorkomen van eenzaamheid (primaire preventie) of voorkomen dat bestaande eenzaamheid leidt tot negatieve gevolgen (secundaire preventie).

Hoe verminder je eenzaamheid bij iemand? Bouwman en Van Tilburg (2020) vonden in een review van de literatuur zeven manieren om te interveniëren, namelijk bezigheden bieden, ontmoeting mogelijk maken, praktisch ondersteunen, betekenisvol contact ontwikkelen, sociale vaardigheden leren, realistische verwachtingen hebben en een betekenisvolle rol hebben. De sleutel tot een succesvolle interventie ligt uiteraard niet in het afdekken van zoveel mogelijk manieren, maar in het goed vormgeven van de interventie, zodat deze aansluit bij het eenzaamheidsvraagstuk van de deelnemer.

Voortbouwend hierop biedt de ‘handreiking: aan de slag met eenzaamheidsinterventies’ (Schoenmakers et al., 2021) negen werkzame elementen die bijdragen aan de kwaliteit van interventies in brede zin en voor eenzaamheidsinterventies in het bijzonder. Ten eerste maatwerk: het is belangrijk recht te doen aan de heterogeniteit en individuele eenzaamheidservaringen van mensen (Fokkema & Van Tilburg, 2007; Machielse & Duyndam, 2020). Ten tweede een meervoudige aanpak. Eén gerichte interventie volstaat vaak niet, en er is een holistische aanpak nodig waarbij ook zaken als veerkracht, zelfstandigheid en copingstrategieën worden geadresseerd (Fokkema & Van Tilburg, 2007; Machielse & Duyndam, 2020). De overige elementen zijn: theoretische onderbouwing (methodisch werken), een onderzoekende, (zelf-)kritische benadering, selectie van deelnemers, eigen inbreng van deelnemers, kwaliteit van de uitvoerders, een langere looptijd, duur en hogere frequentie en tenslotte inzet van technologie.

Sociaal werkers die hiermee werken, schetsen dat verwachtingen niet te hoog mogen liggen en dat het in de aanpak van eenzaamheid gaat om kleine successen (Machielse & Duyndam, 2020). Het helpt om subdoelen te formuleren die mogelijk bijdragen aan het verminderen van eenzaamheid, en beter haalbaar zijn. Dat zijn bijvoorbeeld: het verbeteren van het sociale netwerk, het vergroten van het gevoel erbij te horen, het vergroten van intimiteit en het vergroten van het gevoel betekenis te hebben (Bouwman & Van Tilburg, 2020).

De afgelopen jaren is er veel aandacht geweest voor eenzaamheid, ook in het sociaal werk. Dat levert goede praktijken op: sociaal werkers signaleren, maken eenzaamheid bespreekbaar, verwijzen door en interveniëren. Desondanks is er nog veel werk te doen. Er is meer kennis over eenzaamheid nodig, bij zowel sociaal werkers als in de opleidingen. Daarnaast is het van belang interventies met verschillende interventiedoelen verder te ontwikkelen. Ook op institutioneel niveau verdient eenzaamheid meer aandacht. In mijn werk spreek ik regelmatig met sociaal werkers en andere professionals die vanuit persoonlijke motivatie betrokken zijn bij het onderwerp eenzaamheid, maar zich onvoldoende gesteund voelen door hun organisatie. Eenzaamheid vormt vaak geen apart speerpunt in organisaties en is geen aparte opdracht vanuit de opdrachtgever. Iedereen vindt eenzaamheid belangrijk, maar het ontbreekt aan concrete werkafspraken of financiering. Mijn advies is dan ook om gericht in te zetten op eenzaamheid en hier concrete doelen en financiering aan te verbinden. Maak bijvoorbeeld afspraken over het bereiken van eenzame mensen, een methodische aanpak en scholing van professionals en vrijwilligers. Voorkom dat de aanpak van eenzaamheid in de marge plaatsvindt en maak er een hoofddoel van.